شرح آیات 129 و 130 سوره مبارکه النساء

129- وَلَن تَسْتَطِيعُوا أَن تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّسَاءِ وَلَوْ حَرَصْتُمْ ۖ فَلَا تَمِيلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوهَا كَالْمُعَلَّقَةِ ۚ وَإِن تُصْلِحُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَّحِيمًا

130- وَإِن يَتَفَرَّقَا يُغْنِ اللَّهُ كُلًّا مِّن سَعَتِهِ ۚ وَكَانَ اللَّهُ وَاسِعًا حَكِيمًا

129- شما هرگز نمى توانید (از نظر محبّت قلبى) در میان زنان خود، عدالت برقرار کنید، هر چند کوشش نمایید; ولى تمایل خود را بکلّى متوجّه یک طرف نسازید که دیگرى را بصورت زنى بلا تکلیف در آورید. و اگر راه صلاح و پرهیزگارى پیش گیرید، خداوند آمرزنده و مهربان است

130- و اگر (راهى براى اصلاح در میان خود نیابند، و) از هم جدا شوند، خداوند هر کدام از آنها را با گشایش و فضل خویش، بى نیاز مى کند; و خداوند، داراى فضل و احسان گسترده، و حکیم است

عدالت، شرط تعدّد همسر

از جمله اى که در پایان آیه قبل گذشت، و در آن دستور به احسان، تقوا و پرهیزگارى داده شده بود، یک نوع تهدید در مورد شوهران استفاده مى شود، که آنها باید مراقب باشند کمترین انحرافى از مسیر عدالت در مورد همسران خود پیدا نکنند، تمام حقوق آنها را ادا کنند، بلکه احسان و نیکى نمایند.

در اینجا این توهّم پیش مى آید که مراعات عدالت حتى در مورد محبت و علاقه قلبى نیز باید رعایت گردد، این که امکان پذیر نیست، بنابراین در برابر همسران متعدد چه باید کرد؟

آیه مورد بحث به این سؤال پاسخ مى گوید که عدالت از نظر محبت، در میان همسران امکان پذیر نیست، مى فرماید: «هرگز نمى توانید (در محبت قلبى) در میان زنان عدالت به خرج دهید، هر چند کوشش فراوان نمائید» (وَ لَنْ تَسْتَطیعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَیْنَ النِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ).

از جمله «وَ لَوْ حَرَصْتُمْ» استفاده مى شود: در میان مسلمانان، افرادى بودند که در این زمینه سخت کوشش مى کردند و شاید علت کوشش آنها دستور مطلق به عدالت در آیه 3 همین سوره بوده است، آنجا که مى فرماید: فَاِنْ خِفْتُمْ أَلاّ تَعْدِلُوا فَواحِدَةً: «.. و اگر مى ترسید عدالت را رعایت نکنید، یک همسر بگیرید...».

بدیهى است: یک قانون آسمانى نمى تواند بر خلاف فطرت باشد، و یا تکلیف به «ما لا یطاق» کند.

از آنجا که محبت هاى قلبى، عوامل مختلفى دارد که بعضاً از اختیار انسان بیرون است، دستور به رعایت عدالت در مورد آن داده نشده است، ولى نسبت به اعمال، رفتار و رعایت حقوق در میان همسران که براى انسان، امکان پذیر است روى عدالت تأکید شده است.

در عین حال، براى این که مردان از این حکم، سوء استفاده نکنند، به دنبال این جمله مى فرماید: «اکنون که نمى توانید مساوات کامل را از نظر محبت، میان همسران خود، رعایت کنید، لا اقل تمام تمایل قلبى خود را متوجه یکى از آنان نسازید، که دیگرى به صورت شخصى بلا تکلیف در آید و حقوق او نیز عملاً ضایع شود» (فَلا تَمیلُوا کُلَّ الْمَیْلِ فَتَذَرُوها کَالْمُعَلَّقَةِ).

و در پایان آیه به کسانى که پیش از نزول این حکم، در رعایت عدالت میان همسران خود کوتاهى کرده اند هشدار مى دهد که: «اگر راه اصلاح و تقوا پیش گیرند و گذشته را جبران کنند خداوند آنها را مشمول رحمت و بخشش خود قرار خواهد داد» (وَ إِنْ تُصْلِحُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ اللّهَ کانَ غَفُوراً رَحیماً).

در روایات اسلامى مطالبى درباره رعایت عدالت در میان همسران نقل شده که عظمت این قانون را مشخص مى سازد، از جمله این که:

در حدیثى مى خوانیم: على(علیه السلام) در آن روزى که متعلق به یکى از دو همسرش بود، حتى وضوى خود را در خانه دیگرى نمى گرفت.(1)

و درباره پیامبر(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: حتى به هنگام بیمارى در خانه یکى از همسران خود، توقف نمى کرد.2

و درباره «معاذ بن جبل» نقل شده که: دو همسر داشت، هر دو در بیمارى طاعون با هم از دنیا رفتند، او حتى براى مقدم داشتن دفن یکى بر دیگرى از قرعه استفاده کرد، تا کارى بر خلاف عدالت انجام نداده باشد.3

* * *

سپس در آیه بعد به این حقیقت اشاره مى کند: اگر ادامه همسرى براى طرفین طاقت فرسا است، و جهاتى پیش آمده که افق زندگى براى آنها تیره و تار است و به هیچ وجه اصلاح پذیر نیست، آنها مجبور نیستند چنان ازدواجى را ادامه دهند، و تا پایان عمر با تلخ کامى در چنین زندگى خانوادگى زندانى باشند بلکه مى توانند از هم جدا شوند.

در این موقع باید شجاعانه تصمیم بگیرند، از آینده وحشت نکنند; زیرا «اگر با چنین شرائطى از هم جدا شوند خداوند بزرگ هر دو را با فضل و رحمت خود بى نیاز خواهد کرد و امید است همسران بهتر و زندگانى روشن ترى در انتظار آنها باشد» (وَ إِنْ یَتَفَرَّقا یُغْنِ اللّهُ کُلاًّ مِنْ سَعَتِهِ).

«زیرا خداوند همواره فضل و رحمت وسیع و آمیخته با حکمت داشته و دارد» (وَ کانَ اللّهُ واسِعاً حَکیماً).

* * *

نکته:

آیا تعدّد زوجات ممنوع است؟

همان طور که در ذیل آیه 3 همین سوره یادآور شدیم، بعضى از بى خبران از ضمیمه کردن آن آیه با آیه مورد بحث، چنین نتیجه مى گیرند که تعدّد زوجات مشروط به عدالت است، و عدالت هم ممکن نیست، بنابراین تعّدد زوجات در اسلام ممنوع است.

اتفاقاً از روایات اسلامى بر مى آید نخستین کسى که این ایراد را مطرح کرد «ابن ابى العوجاء» از مادّیین معاصر امام صادق(علیه السلام) بود.

او این ایراد را با «هشام بن حکم» دانشمند مجاهد اسلامى در میان گذاشت.

«هشام» که جوابى براى این سؤال نیافته بود از شهر خود که ظاهراً «کوفه» بود به سوى «مدینه» (براى یافتن پاسخ همین سؤال) حرکت کرد، و به خدمت امام صادق(علیه السلام) رسید.

امام صادق(علیه السلام) از آمدن او در غیر وقت حج و عمره به «مدینه» تعجب کرد.

عرض کرد: چنین سؤالى پیش آمده است، امام(علیه السلام) در پاسخ فرمود: منظور از «عدالت» در آیه سوم سوره «نساء» عدالت در نفقه (و رعایت حقوق همسرى و طرز رفتار و کردار) است و اما منظور از «عدالت» در آیه 129 (آیه مورد بحث) که امرى محال شمرده شده، عدالت در تمایلات قلبى است (بنابراین تعدّد زوجات با حفظ شرائط اسلامى نه ممنوع است و نه محال).

هنگامى که «هشام» از سفر بازگشت، و این پاسخ را در اختیار «ابن ابى العوجاء» گذاشت، او سوگند یاد کرد که این پاسخ از خود تو نیست.(4)-(5)

معلوم است اگر کلمه عدالت را در دو آیه به دو معنى تفسیر مى کنیم به خاطر قرینه روشنى است که در هر دو آیه وجود دارد; زیرا در ذیل آیه مورد بحث، صریحاً مى گوید: تمام تمایل قلبى خود را متوجه به یک همسر نکنید، و به این ترتیب انتخاب دو همسر مجاز شمرده شده منتها به شرط این که عملاً درباره یکى از آن دو ظلم نشود، اگر چه از نظر تمایل قلبى نسبت به آنها تفاوت داشته باشد، و در آغاز آیه 3 همین سوره صریحاً اجازه تعدّد را نیز داده است.

* * *

1 و 2 ـ «وسائل الشیعه»، جلد 21، صفحه 343، چاپ آل البیت ـ تفسیر «تبیان»، جلد 3، صفحه 350، مکتب الاعلام الاسلامى، طبع اول، 1409 هـ ق ـ «مجمع البیان»، جلد 3، صفحه 208، ذیل آیه مورد بحث، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات بیروت، طبع اول، 1415 هـ ق ـ تفسیر «صافى»، جلد 1، صفحه 508، مکتبة الصدر تهران، طبع دوم، 1416 هـ ق ـ «نور الثقلین»، جلد 1، صفحه 559، مؤسسه اسماعیلیان، طبع چهارم، 1412 هـ ق.

3 ـ تفسیر «تبیان»، جلد 3، صفحه 350، مکتب الاعلام الاسلامى، طبع اول، 1409 هـ ق ـ «مجمع البیان»،جلد 3، صفحه 208، ذیل آیه مورد بحث، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات بیروت، طبع اول، 1415 هـ ق ـتفسیر «قرطبى»، جلد 14، صفحه 217، مؤسسة التاریخ العربى بیروت، 1405 هـ ق.

4 ـ «نور الثقلین»، جلد 1، صفحات 439 و 558، مؤسسه اسماعیلیان، طبع چهارم، 1412 هـ ق ـ «کافى»، جلد 5، صفحات 362 و 363، دار الکتب الاسلامیة ـ «وسائل الشیعه»، جلد 15، صفحه 86، چاپ آل البیت ـ «بحار الانوار»، جلد 47، صفحه 225 ـ «المیزان»، جلد 5، صفحات 106 و 107، انتشارات جامعه مدرسین قم ـ تفسیر «برهان»، جلد 1، صفحه 420.

5 ـ چه جالب است که توجه کنیم «هشام» براى دریافت پاسخ یک مشکل از محل زندگى خود به «مدینه» مى رود و پاسخ را از امام(علیه السلام) گرفته، به پرسشگر مى رساند. این درسى است براى مسلمانان و به خصوص مبلغان اسلامى.

.....................

تفسیر نمونه