فَمَا احْلَوْلَتْ لَکُمُ الدُّنْیَا فِی لَذَّتِهَا، وَ لاَ تَمَکَّنْتُمْ مِنْ رَضَاعِ أَخْلاَفِهَا إِلاَّ مِنْ بَعْدِ مَا صَادَفْتُمُوهَا جَائِلا خِطَامُهَا، قَلِقاً وَضِینُهَا، قَدْ صَارَ حَرَامُهَا عِنْدَ أَقْوَام بِمَنْزِلَةِ السِّدْر الْمَخْضُودِ، وَ حَلاَلُهَا بَعِیداً غَیْرَ مَوْجُود، وَ صَادَفْتُمُوهَا، وَاللهِ، ظِلّاً مَمْدُوداً إِلَى أَجَل مَعْدُود. فَالأَرْضُ لَکُمْ شَاغِرَةٌ، وَ أَیْدِیکُمْ فِیهَا مَبْسُوطَةٌ; وَ أَیْدِی الْقَادَةِ عَنْکُمْ مَکْفُوفَةٌ، وَ سُیُوفُکُمْ عَلَیْهِمْ مَسَلَّطَةٌ، وَ سُیُوفُهُمْ عَنْکُمْ مَقْبُوضَةٌ. أَلاَ وَ إِنَّ لِکُلِّ دَم ثَائِراً، وَ لِکُلِّ حَقٍّ طَالِباً وَ إِنَّ الثَّائِرَ فِی دِمَائِنَا کَالْحَاکِم فی حَقِّ نَفْسِهِ، وَ هُوَ اللهُ الَّذِی لاَ یُعْجِزُهُ مَنْ طَلَبَ، وَ لاَ یَفُوتُهُ مَنْ هَرَبَ. فَأُقْسِمُ بِاللهِ، یَا بَنی أُمَیَّةَ، عَمَّا قَلِیل لَتَعْرِفُنَّهَا فِی أَیْدِی غَیْرِکُمْ وَ فِی دَارِ عَدُوِّکُمْ! أَلاَ إِنَّ أَبْصَرَ الأَبْصَارِ مَا نَفَذَ فِی الْخَیْرِ طَرْفُهُ! أَلاَ إِنَّ أَسْمَعَ الأَسْمَاعِ مَا وَعَى التَّذْکِیرَ وَ قَبِلَهُ.

شما (اى افراد ضعيف الايمان) زمانى از لذّت و زرق و برق دنيا بهره برديد و از پستان آن شير نوشيديد، که افسارش رها، و تنگ جهازش گشوده بود. (و کار شما به جايى رسيد که) حرام دنيا در نظر گروهى، همچون درخت سدر بى خار بود و حلالش دوردست بلکه غير موجود! به خدا سوگند! دنيايى که شما با آن روبه رو هستيد، همچون سايه اى است گسترده، تا سر آمدى معيّن. امروز زمين براى شما آزاد و بى مانع و دست هايتان باز است، در حالى که دست رهبران (الهى شما) نسبت به شما بسته است; شمشيرهاى شما بر آنان مسلّط، و شمشيرهاى آنان از شما باز گرفته شده است; ولى آگاه باشيد! هر خونى خونخواهى دارد. و هر حقّى صاحب و طالبى. و انتقام گيرنده خون هاى ما، مانند کسى است که داور خويش است (که چيزى را فرو گذار نخواهد کرد،) و او خداوندى است که از گرفتن و مجازات کسى ناتوان نگردد و هيچ کس از پنجه عدالتش نگريزد. اى بنى اميّه! به خدا سوگند! به زودى اين خلافت را در دست ديگران و در خانه دشمنان خود خواهيد ديد. آگاه باشيد! بيناترين چشم ها آن است که شعاعش در دل نيکى ها نفوذ کند، و شنواترين گوش ها آن است که اندرزها را در خود جاى دهد و پذيرا گردد.

شرح و تفسیر

از شما انتظار نداشتم!

این بخش از خطبه - که به نظر مى رسد با بخش اوّل فاصله اى داشته که مرحوم «سیّد رضى» آن قسمت را نقل نکرده; چون بناى آن بزرگوار، بر گزینش بخش هاى خاصّى از خطبه ها و گلچینى از عبارات مولا(علیه السلام) بوده است - به گفته بسیارى از شارحان نهج البلاغه، خطاب به بنى امیّه است و شاهد آن اینکه در اواخر این بخش، نام بنى امیّه به صراحت آمده است; در حالى که جمعى دیگر از شارحان نهج البلاغه معتقدند مخاطب در قسمت اوّل این بخش، باقى مانده صحابه پیامبر(صلى الله علیه وآله) و تابعین هستند و ذیل آن خطاب به بنى امیّه است و تعبیراتى که در آغاز این بخش است، معناى دوّم را تأیید مى کند; زیرا تعبیرات نشان مى دهد که امام(علیه السلام) کسانى را مورد سرزنش قرار داده که انحراف از جادّه حقّ درباره آنها غیر منتظره بوده است و مى دانیم بنى امیّه در طول تاریخ گروهى ستم پیشه، مخالف اسلام و منحرف بودند.

به هر حال، امام(علیه السلام) در این بخش مى فرماید: «شما (اى مسلمانان ضعیف الایمان) زمانى از لذّت و زرق و برق دنیا بهره بردید، و از پستان آن شیر نوشیدید، که افسارش رها، و تنگ جهازش گشوده بود!». (فَمَا احْلَوْلَتْ(1)تَمَکَّنْتُمْ مِنْ رَضَاعِ أَخْلاَفِهَا(2)ضِینُهَا)(6). إِلاَّ مِنْ بَعْدِ مَا صَادَفْتُمُوهَا جَائِلا(3) خِطَامُهَا(4)، قَلِقاً(5) وَ لَکُمُ الدُّنْیَا فِی لَذَّتِهَا، وَ لاَ

اشاره به اینکه در زمان حکومت عثمان و بعد از فتوحات اسلامى و ریخت و پاش در بیت المال، شما به لذّات دنیا و زرق و برق آن دست یافتید و همین امر، شما را از خدا دور ساخت; حاکمان مشغول ثروت اندوزى بودند و توده هاى مردم مشغول عیش و نوش.

لذا در ادامه سخن مى افزاید: «(کار به جایى رسید که) حرام دنیا در نظر گروهى همچون درخت سدر بى خار بود و حلالش دور دست و غیر موجود!». (قَدْ صَارَ حَرَامُهَا عِنْدَ أَقْوَام بِمَنْزِلَةِ السِّدْرِ الْمَخْضُودِ، وَ حَلاَلُهَا بَعِیداً غَیْرَ مَوْجُود).

گروهى بر بیت المال افتاده بودند و با کمک دستیاران خود آن را غارت مى کردند و این اموال حرام در میان مردم گسترده مى شد.

تعبیر به «أَلسِّدْرِ الْمَخْضُودِ» (درخت سدر بى خار) اشاره به این است که نهى پروردگار و تحریم او همچون خارهایى است، در برابر لذّات نامشروع دنیا; ولى افراد بى تقوا و لاابالى نواهى الهى را نادیده مى گیرند و حرام نزد آنها همچون سدر بى خار است. ارباب لغت مى گویند: درخت سدر انواعى دارد بعضى از آنها میوه بسیار شیرین و معطّرى دارد که دست و لباس کسى که آن را مى خورد، آغشته به عطر آن مى شود.(7)

آرى، دنیا پرستان اموال حرام را همچون میوه شیرین سدر بى خار مى بلعند و اعتنا به اوامر و نواهى پروردگار ندارند و در چنین فضایى حرام همه جا را پر مى کند و حلال از دسترس مردم بیرون مى رود.

سپس مى افزاید: «به خدا سوگند! دنیایى که شما با آن روبه رو هستید، همچون سایه اى است گسترده تا سرآمدى معیّن; امروز زمین براى شما آزاد و بى مانع و دست هایتان باز است، در حالى که دست رهبران (واقعى و الهى) نسبت به شما بسته است! شمشیرهاى شما بر آنان مسلّط، و شمشیرهاى آنان از شما باز گرفته شده است!». (وَ صَادَفْتُمُوهَا، وَاللهِ، ظِلّاً مَمْدُوداً إِلَى أَجَل مَعْدُود، فَالأَرْضُ لَکُمْ شَاغِرَةٌ(8)أَیْدِیکُمْ فِیهَا مَبْسُوطَةٌ; وَ أَیْدِی الْقَادَةِ عَنْکُمْ مَکْفُوفَةٌ، وَ سُیُوفُکُمْ عَلَیْهِمْ مَسَلَّطَةٌ، وَ سُیُوفُهُمْ عَنْکُمْ مَقْبُوضَةٌ).، وَ

این تعبیرات به خوبى نشان مى دهد که در این بخش از خطبه، روى سخن به گروهى از مؤمنان، از بازماندگان صحابه و تابعین است; که آنها به هنگام وزش تندبادهاى آزمایش الهى، نتوانستند خود را حفظ کنند و همراه تندباد به هر سو حرکت کردند.

دنیا آنها را به خود مشغول داشت و فریفته زرق و برق خود نمود. این در حالى بود که حتّى براى امام(علیه السلام) در دوران حکومتش امکان بازداشتن آنها نبود; چرا که در عصر عثمان چنان غرق در زخارف دنیا شدند، که نجات آنها به آسانى ممکن نبود.

سپس آنها را به شدّت تهدید مى کند که بدانند اوضاع چنین نمى ماند و حساب و کتابى در کار است. مى فرماید: «آگاه باشید! هر خونى خونخواهى دارد و هر حقّى صاحب و طالبى، و انتقام گیرنده خون هاى ما مانند کسى است که داور خویش است (که چیزى را فروگذار نخواهد کرد،) و او خداوندى است که از گرفتن کسى ناتوان نگردد و هیچ کس از پنجه عدالتش نگریزد!». (أَلاَ وَ إِنَّ لِکُلِّ دَم ثَائِراً(9)، وَ إِنَّ الثّائِرَ فِی دِمَائِنَا کَالْحَاکِم فی حَقِّ نَفْسِهِ، وَ هُوَ اللهُ الَّذِی لاَ یُعْجِزُهُ مَنْ طَلَبَ، وَ لاَ یَفُوتُهُ مَنْ هَرَبَ).، وَ لِکُلِّ حَقٍّ طَالِباً

اشاره به اینکه، اگر عذاب و انتقام الهى در برابر این خلاف کارى هاىِ ظاهر و آشکار، به تأخیر افتد، بدین معنا نیست که این اعمال به فراموشى سپرده شده است و یا کسى را توان و یاراى فرار از چنگال عدل الهى است.

جمله «إِنَّ الثَّائِرَ فِی دِمَائِنا...» (با توجه به اینکه «ثائِر» از مادّه «ثار» که به معناى خونبها، یا خونخواهى است، گرفته شده) اشاره به این است که خون هایى که به ناحق از ما خاندان پیامبر ریخته مى شود، خون خواهش خداست; چرا که در راه او و براى او ریخته شده و جنبه شخصى و قبیله اى ندارد و به یقین چنین خونخواهى، در کار خود عاجز نمى ماند.

در پایان این بخش روى سخن را به بنى امیّه کرده و با تعبیرات پر معنایى به آنها هشدار مى دهد. مى فرماید:

«اى بنى امیّه! به خدا سوگند! به زودى این خلافت را در دست دیگران و در خانه دشمنان خود خواهید دید». (فَأُقْسِمُ بِاللهِ، یَا بَنی أُمَیَّةَ، عَمَّا قَلِیل لَتَعْرِفُنَّهَا فِی أَیْدِی غَیْرِکُمْ وَ فِی دَارِ عَدُوِّکُمْ!).

مبادا گمان کنید اگر خون هاى بى گناهان را ریختید و بر صغیر و کبیر رحم نکردید و پایه هاى حکومت خود را با ظلم و ستم و نهب اموال و سفک دما، محکم کردید، این قدرت و حکومت، مدّت زیادى براى شما باقى مى ماند! تصوّر نکنید اگر خون من و فزرندانم در این راه ریخته شود، دنیا به کام شما خواهد بود! به زودى دشمنان شما از هر سو بر مى خیزند و ضربات خود را با قیام هاى پى درپى، بر سر شما وارد مى کنند و سرانجام کاخ حکومت شما فرو مى ریزد و دودمان شما بر باد مى رود و دشمنانتان همه شما را از دمِ شمشیر مى گذرانند و حتّى بر مردگان شما نیز رحم نمى کنند; استخوان هاى مردگان را از قبر درآورده، آتش مى زنند.

تاریخ مى گوید: آنچه را امام(علیه السلام) درباره آنها پیش بینى کرده بود، دقیقاً واقع شد که بخشى از آن در شرح خطبه 87 گذشت.(10)

در پایان این سخن مى فرماید: «آگاه باشید! بیناترین چشم ها آن است که شعایش در دل نیکى ها نفوذ کند و شنواترین گوش ها آن است که یادآورى ها را در خود جاى دهد و پذیرا گردد!». (أَلاَ إِنَّ أبْصَرَ الأَبْصَارِ مَا نَفَذَ فِی الْخَیْرِ طَرْفُهُ! أَلاَ إِنَّ أَسْمَعَ الأَسْمَاعِ مَا وَعَى التَّذْکِیرَ وَ قَبِلَهُ).

اشاره به اینکه اگر شما و سایر مردم، چشم و گوش باز داشته باشید; پیداکردن راه خیر و سعادت، مخفى و پیچیده نیست; ولى افسوس! که هواى نفس و هوس هاى سرکش، چنان پرده ظلمانى بر چشم و گوش انسان مى اندازد، که حقایق واضح را نمى بیند و دوستانه ترین اندرز را نمى شنوند.

جالب اینکه از یکى از سران بنى امیّه بعد از زوال حکومت آنها پرسیدند سبب زوال ملک شما چه بود؟ او در پاسخ گفت: «عمّال ما بر رعایا ظلم کردند و انتظار داشتند ما عکس العملى نشان ندهیم. مالیات هاى سنگین بر مردم تحمیل کردیم و آنها از اطراف ما پراکنده شدند. باغ ها و زراعت هاى ما ویران شد و خانه هاى ما خالى گشت. ما به وزراى خود اعتماد کردیم، ولى آنها منافع خویش را بر منافع ما مقدّم داشتند و کارها را بدون اطّلاع ما انجام دادند و نتیجه را از ما پنهان داشتند. حقوق لشکریان را به موقع به آنها ندادیم و آنها از اطاعت ما سر پیچیدند و دست در دست دشمنان ما گذاشتند. ما از مقابله دشمنان ناتوان شدیم، چون یار و یاورى نداشتیم و پنهان ماندن اخبار و حقایق از ما، از مهمترین اسباب زوال حکومت ما بود». (11) (دقت کنید، این درست همان چیزى است که امام(علیه السلام) در خطبه بالا پیش بینى فرمود!).

در پايان اين بخش روى سخن را به بنى اميّه کرده و با تعبيرات پر معنايى به آنها هشدار مى دهد. مى فرمايد: 
«اى بنى اميّه! به خدا سوگند! به زودى اين خلافت را در دست ديگران و در خانه دشمنان خود خواهيد ديد». (فَأُقْسِمُ بِاللهِ، يَا بَني أُمَيَّةَ، عَمَّا قَلِيل لَتَعْرِفُنَّهَا فِي أَيْدِي غَيْرِکُمْ وَ فِي دَارِ عَدُوِّکُمْ!).
مبادا گمان کنيد اگر خون هاى بى گناهان را ريختيد و بر صغير و کبير رحم نکرديد و پايه هاى حکومت خود را با ظلم و ستم و نهب اموال و سفک دما، محکم کرديد، اين قدرت و حکومت، مدّت زيادى براى شما باقى مى ماند! 
تصوّر نکنيد اگر خون من و فزرندانم در اين راه ريخته شود، دنيا به کام شما خواهد بود! به زودى دشمنان شما از هر سو بر مى خيزند و ضربات خود را با قيام هاى پى درپى، بر سر شما وارد مى کنند و
 سرانجام کاخ حکومت شما فرو مى ريزد و دودمان شما بر باد مى رود و دشمنانتان همه شما را از دمِ شمشير مى گذرانند و حتّى بر مردگان شما نيز رحم نمى کنند; استخوان هاى مردگان را از قبر درآورده، آتش مى زنند. 
تاريخ مى گويد: آنچه را امام(عليه السلام) درباره آنها پيش بينى کرده بود، دقيقاً واقع شد که بخشى از آن در شرح خطبه 87 گذشت.(10)
در پايان اين سخن مى فرمايد: «آگاه باشيد! بيناترين چشم ها آن است که شعايش در دل نيکى ها نفوذ کند و شنواترين گوش ها آن است که يادآورى ها را در خود جاى دهد و پذيرا گردد!». 
(أَلاَ إِنَّ أبْصَرَ الأَبْصَارِ مَا نَفَذَ فِي الْخَيْرِ طَرْفُهُ! أَلاَ إِنَّ أَسْمَعَ الأَسْمَاعِ مَا وَعَى التَّذْکِيرَ وَ قَبِلَهُ).
اشاره به اينکه اگر شما و ساير مردم، چشم و گوش باز داشته باشيد; پيداکردن راه خير و سعادت، مخفى و پيچيده نيست; ولى افسوس! که هواى نفس و هوس هاى سرکش، چنان پرده ظلمانى بر چشم و گوش انسان مى اندازد، که
 حقايق واضح را نمى بيند و دوستانه ترين اندرز را نمى شنوند. 
1. «احلولت» يعنى شيرين شد; از مادّه «حلو» به معناى شيرينى گرفته شده است. 
2. «اخلاف» جمع «خِلف» (بر وزن جلف) به معناى نوک پستان شتر است.
3. «جائل» از مادّه «جولان» در اصل به معناى زائل شدن چيزى از مکانش مى باشد. اين تعبير در مورد حيوانى که مهارش را رها مى کنند و به هر سو مى رود، اطلاق مى شود. 
4. «خطام» به معناى مهار و افسار است. 
5. «قلق» از مادّه «قلق» (بر وزن ضرب) به معناى اضطراب و حرکت دادن چيزى است. 
6. «وضين» نوار پهنى است که دو طرف آن را از زير شکم حيوان به جهاز شتر مى بندند، تا سقوط نکند و در فارسى به آن تنگ (بر وزن سنگ) مى گويند. 
7. لسان العرب، مادّه «سدر».
8. «شاغره» از مادّه «شغور» به معناى خالى شدن و آزاد و بى مانع گشتن است. 
9. «ثائر» از مادّه «ثأر» (بر وزن قعر) (که همزه آن تبديل به الف شده و «ثار» (بر وزن غار) خوانده مى شود.) در اصل به معناى خوانخواهى و خونبهاست و گاهى به معناى خون گفته شده که 
آن هم کنايه از همين است و تعبير به «ثارالله» که درباره امام حسين و اميرمؤمنان آمده است: (يَا ثَارَاللهِ وَ ابْن ثَارِهِ.) اشاره به اين است که خونبها و خونخواهى آن دو بزرگوار، تعلّق به خانواده، يا
 قبيله اى ندارد; بلکه تعلّق به خدا دارد و مربوط به تمام جهان انسانيّت است. 
10. پيام امام، جلد 3، صفحه 591 تا 600 و جلد 4، بخش پايانى خطبه 93. 
11. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، جلد 7، صفحه 136، ذيل خطبه مورد بحث.