شرح آیه 88 سوره مبارکه النساء

88- ۞ فَمَا لَكُمْ فِي الْمُنَافِقِينَ فِئَتَيْنِ وَاللَّهُ أَرْكَسَهُم بِمَا كَسَبُوا ۚ أَتُرِيدُونَ أَن تَهْدُوا مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ ۖ وَمَن يُضْلِلِ اللَّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِيلًا

88- چرا درباره منافقین دو دسته شده اید؟! (بعضى جنگ با آنها را ممنوع و بعضى مجاز مى دانید.) در حالى که خداوند بخاطر اعمالشان، (افکار) آنها را کاملاً وارونه کرده است. آیا شما مى خواهید کسانى را که خداوند (بر اثر اعمال زشتشان) گمراه کرده، هدایت کنید؟! در حالى که هر کس را خداوند گمراه کند، هرگز راهى براى (هدایت) او نخواهى یافت

مطابق نقل جمعى از مفسران از «ابن عباس»، عده اى از مردم «مکّه» ظاهراً مسلمان شده بودند، ولى در واقع در صف منافقان قرار داشتند، به همین دلیل حاضر به مهاجرت به «مدینه» نشدند، و عملاً هوادار و پشتیبان بت پرستان بودند.

اما سرانجام مجبور شدند از «مکّه» خارج شوند (و تا نزدیکى «مدینه» بیایند و شاید هم به خاطر موقعیت ویژه اى که داشتند براى هدف جاسوسى این عمل را انجام دادند) و خوشحال بودند که مسلمانان آنها را از خود مى دانند و ورود به «مدینه» طبعاً براى آنها مشکلى ایجاد نخواهد کرد.

مسلمانان از جریان آگاه شدند، ولى به زودى درباره چگونگى برخورد با این جمع در میان مسلمین اختلاف افتاد.

عده اى معتقد بودند: باید این عده را طرد کرد; زیرا در واقع پشتیبان دشمنان اسلامند.

ولى بعضى از افراد ظاهربین و ساده دل، با این طرح مخالفت کرده، گفتند: عجبا! ما چگونه با کسانى که گواهى به توحید و نبوت پیامبر(صلى الله علیه وآله) داده اند بجنگیم؟ و تنها به جرم این که: هجرت ننمودند، خون آنها را حلال بشمریم؟

آیه فوق نازل شد و دسته دوم را در برابر این اشتباه ملامت و سپس راهنمائى کرد.(1)-(2)

تفسیر:

طرفدارى از منافقان

با توجه به شأن نزول بالا، پیوند این آیه و آیات بعد از آن، با آیاتى که قبلاً درباره منافقان بود، کاملاً روشن است.

در آغاز آیه مى فرماید: «چرا در مورد منافقان دو دسته شده اید، و هر کدام طورى قضاوت مى کنید»؟ (فَما لَکُمْ فِی الْمُنافِقینَ فِئَتَیْنِ).(3)

یعنى این افراد که با ترک مهاجرت و همکارى عملى با مشرکان و عدم شرکت در صف مجاهدان اسلام، نفاق خود را آشکار ساخته اند نباید درباره سرنوشت آنها کسى تردید کند، اینها به طور مسلّم از منافقان دست اولند، و عملشان گواه زنده عدم ایمانشان است.

پس چرا بعضى فریب اظهار توحید و ایمان آنها را مى خورند؟ و در مقام شفاعت از آنها بر مى آیند با این که در آیات قبل اشاره شد که: «وَ مَنْ یَشْفَعْ شَفاعَةً سَیِّئَةً یَکُنْ لَهُ کِفْلٌ مِنْها» و به این ترتیب، خود را در سرنوشت شوم آنها سهیم مى نمایند.

پس از آن مى فرماید: این عده از منافقان به خاطر اعمال زشت و ننگینى که انجام داده اند «خداوند توفیق و حمایت خویش را از آنها برداشته و افکارشان را به کلى واژگونه کرده، همانند کسى که به جاى ایستادن به روى پا، با سر بایستد» (وَ اللّهُ أَرْکَسَهُمْ بِما کَسَبُوا).(4)

ضمناً از جمله «بِما کَسَبُوا» استفاده مى شود که: بازگشت ها از جاده هدایت و سعادت و نجات، و به جاى ایستادن بر روى پا، بر سر ایستادن معلول اعمال خود انسان است و اگر این عمل به خداوند نسبت داده مى شود به خاطر آن است که: خداوند حکیم، هر کس را مطابق اعمال خویش کیفر مى دهد و به مقدار لیاقت و شایستگى پاداش خواهد داد.

و در پایان آیه خطاب به افراد ساده دلى که حمایت از این دسته منافقان مى نمودند کرده، مى فرماید: «آیا شما مى خواهید کسانى را که خدا بر اثر اعمال زشتشان از هدایت محروم ساخته هدایت کنید در حالى که چنین افرادى هیچ راهى به سوى هدایت ندارند» (أَ تُریدُونَ أَنْ تَهْدُوا مَنْ أَضَلَّ اللّهُ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبیلاً).

زیرا این یک سنت فناناپذیر الهى است که اثر اعمال هیچ کس از او جدا نمى شود، چگونه مى توانید انتظار داشته باشید افرادى که فکرشان آلوده، قلبشان مملوّ از نفاق، و عملشان حمایت از دشمنان خدا است، مشمول هدایت شوند این یک انتظار بى دلیل و نا به جا است.(5)

* * *

1 ـ درباره این آیه و آیات بعد، شأن نزول هاى دیگرى گفته شده، از جمله این که: بعضى آن را مربوط به جریان «غزوه احد» دانسته اند، در حالى که آیات بعد ـ که اشاره به مسأله مهاجرت مى کند ـ با آن سازگار نیست و مناسب شأن نزولى است که در بالا ذکر کردیم.

2 ـ «جامع البیان»، جلد 5، صفحه 263، دار الفکر بیروت، 1415 هـ ق ـ تفسیر «ابن کثیر»، جلد 1،صفحه 545، دار المعرفة بیروت، 1412 هـ ق ـ «درّ المنثور»، جلد 2، صفحه 190، دار المعرفة، مطبعة الفتح جدّة، طبع اول، 1365 هـ ق ـ «زاد المسیر»، جلد 2، صفحه 165، دار الفکر بیروت، طبع اول، 1407 هـ ق.

3 ـ جمله فوق در واقع، جمله محذوفى دارد که با توجه به بقیه جمله روشن مى شود، و اصل جمله در واقع چنین بوده: «فَما لَکُمْ تَفَرَّقْتُمْ فِی الْمُنافِقینَ فِئَتَیْنِ».

4 ـ «أَرْکَسَهُمْ» از ماده «رَکسْ» (بر وزن مکث) به معنى وارونه کردن چیزى و آن را با سر بر زمین گذاردن است و به معنى باز گرداندن نیز آمده است.

5 ـ در جلد اول همین تفسیر، ذیل آیه 26 سوره «بقره» بحث مشروحى درباره هدایت و ضلالت گذشت.

..........................

تفسیر نمونه