وَانْقَادَتْ لَهُ الدُّنْیَا وَالآخِرَةُ بِأَزِمَّتِهَا، وَقَذَفَتْ إلَیْهِ السَمَاوَاتُ وَالأَرَضُونَ مَقَالِیدَها، وَسَجَدَتْ لَهُ بِالْغُدُوِّ وَالاْصَالِ الاَْشْجَارُ النَّاضِرَةُ، وَقَدَحَتْ لَهُ مِنْ قُضْبَانِهَا النِّیرَانَ الْمُضِیئَةَ، وَآتَتْ أُکُلَهَا بِکَلِمَاتِهِ الثِّمَارُ الْیَانِعَةُ.

دنيا و آخرت زمامهاى خودرا به خداوند سپرده و مطيع او هستند، آسمانها و زمينها کليدهاى خودرا به دست قدرت او افکنده، و درختان سرسبز هر صبحگاهان و شامگاهان در برابر او سجده مى کنند و از شاخه هاى خود آتش هاى پر نور به فرمان او مى افروزند، وميوه هاى رسيده آنها به فرمان خدا (در هر زمان) غذاى (انسانها) را تقديم داشته اند.

همه چیز این جهان به فرمان اوست

   امام (علیه السلام) در این بخش به بیان گوشه اى از اوصاف والاى خداوند پرداخته و در پنج جمله به نکته هاى دقیقى در این زمینه اشاره مى فرماید : نخست مى گوید : «دنیا و آخرت تمام زمامهاى خودرا به او سپرده و مطیع او شده اند» (وَانْقَادَتْ لَهُ الدُّنْیَا وَالآخِرَةُ بِأَزِمَّتِهَا(1)).

   در حقیقت دنیا و آخرت را به حیوانهاى راهوار و رامى تشبیه فرموده که زمامش بدست اوست و مى برد هر جا که اراده او تقاضا کند.

   در دوّمین جمله، همین معنا را به لباس دیگرى آراسته و چنین مى فرماید : «آسمانها و زمینها کلیدهاى خودرا به دست قدرت او افکنده اند» (وَقَذَفَتْ إلَیْهِ السَمَاوَاتُ وَالأَرَضُونَ مَقَالِیدَها(1)).

   هر جا را اراده کند مى گشاید و هر جا را اراده کند قفل مى نماید و همه کارهاى او مطابق حکمت است.

   و در سوّمین جمله به سجود درختان پر طراوت در برابر ذات پاک او اشاره کرده مى فرماید : «درختان سرسبز هر صبحگاهان و شامگاهان در برابر او سجده مى کنند». (و سر تسلیم فرو مى آورند) (وَسَجَدَتْ لَهُ بِالْغُدُوِّ وَالاْصَالِ(2)الاَْشْجَارُ النَّاضِرَةُ).

   بدیهى است تکیه بر اشجار ناضره (درختان سرسبز) به معنى انحصار نیست، بلکه نمونه اى از زیباترین موجودات زنده جهان آفرینش است، که هر ورقش دفترى است معرفت کردگار. و نیز صبح و شام اشاره به تمام اوقات است، همان گونه که گاه مى گوییم ما صبح و شام در خدمت اسلام هستیم یعنى در همه حال لذا قرآن مجید به طور مطلق مى گوید : (وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُیَسْجُدان)(1). این احتمال نیز وجود دارد که آثار و عظمت خداوند در درختان به هنگام طلوع و غروب خورشید از هر زمان آشکارتر است.

   این سجده ممکن است با زبان حال باشد چرا که نظام دقیق آفرینش آنها از علم و قدرت بى پایان آفریننده اش حکایت مى کند، و ممکن است به زبان قال باشد، بنابراین که همه ذرات موجودات جهان از علم و شعورى برخوردارند و خدا را آگاهانه تسبیح مى گویند و براى او سجده مى کنند.

   در چهارمین جمله مى افزاید : «و از شاخه هاى خود آتش هاى نورانى به فرمان او برمى افروزند» (وَقَدَحَتْ(2) لَهُ مِنْ قُضْبَانِهَا(3) النِّیرَانَ الْمُضِیئَةَ).

   و این از عجایب قدرت خداست که از میان آب و خاک، مادّه اى ایجاد مى کند که کانون آتش و نورانیّت است، همان آتش و نورى که بسیارى از مشکلات انسانها در پرتو آن حل مى شود.

   و در آخرین و پنجمین جمله مى فرماید : «میوه هاى رسیده آنها به فرمان خدا (در هر زمان) غذاى (انسانها) را تقدیم کرده اند» (وَآتَتْ أُکُلَهَا بِکَلِمَاتِهِ الثِّمَارُ الْیَانِعَةُ(4)).

* * *

نکته

بر هر چه نظر کردم سیماى تو مى بینم

   جمله هاى پر معنى بالا که آثار توحید و عظمت خدا را در عبارات مختلف و لباسهاى گوناگون بیان مى دارد، هماهنگ با آیات قرآن است.

   قرآن مجید در یکجا مى فرماید : « (لَهُ الْحَمْدُ فِى الاُْولَى وَالاَْخِرَةِ وَلَهُ الْحُکْمُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ); ستایش براى اوست در این جهان و در جهان دیگر، حاکمیت نیز (در دو جهان) از آن اوست و همه شما به سوى او بازگردانده مى شوید»(1).

   و در جاى دیگر مى فرماید :« (لَّهُ مَقَالِیدُ السَّمَـاوَا تِ وَالاَْرْضِ); کلیدهاى آسمان و زمین از آن اوست»(2).

   و در آیه دیگر مى خوانیم : « (أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَن فِى السَّمَـوَا تِ وَمَن فِى الاَْرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَآبُّ); آیا ندیدى که تمام کسانى که در آسمانها و کسانى که در زمینند براى خدا سجده مى کنند، و(همچنین) خورشید و ماه و ستاره گان و کوهها و درختان و جنبدگان»(3).

   ونیز مى فرماید : « (الَّذِى جَعَلَ لَکُم مِّنَ الشَّجَرِ الاَْخْضَرِ نَارًا فَإِذَ آ أَنتُم مِّنْهُ تُوقِدُونَ); همان خدایى که براى شما از درخت سبز آتش آفرید و شما به وسیله آن آتش مى افروزید»(4).

   و نیز در جاى دیگر فرموده : « (وَهُوَ الَّذِى أَنشَأَ جَنَّـت مَّعْرُوشَـت وَغَیْرَ مَعْرُوشَـت وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُکُلُهُ .... کُلُواْ مِن ثَمَرِهِ إِذَ ا أَثْمَرَ...); او کسى است که باغهاى معروش (باغهایى که شاخه هاى درختانش روى دار بست هاست) و باغهاى غیر معروش آفرید، و همچنین نخل و انواع زراعت که از نظر میوه و طعم با هم متفاوتند... از میوه هاى آن به هنگامى که به ثمر مى رسد بخورید...»(1).

   به هر حال هر چه در آیات قرآن مجید و خطبه هایى همچون خطبه بالا دقت مى کنیم، عظمت و قدرت و نعمت خداوند بر ما آشکارتر مى شود و حس شکرگزارى، ما را به سوى او فرا مى خواند تا از چشمه زلال معرفتش سیراب شویم و به صفات جمال و جلالش آشنا گردیم.

* * *

1. «ازمّه» جمع «زمام» به معنى مهار و افسار است. 
2. «مقاليد» به گفته غالب ارباب لغت جمع «مقليد» و به گفته بعضى جمع «مقلاد» است که به معنى کليد مى باشد، وبه گفته «لسان العرب» اصل آن از کلمه فارسى «کليد» گرفته شده است . اين واژه (مقاليد) به گفته «لسان العرب» گاه به معنى «خزائن» نيز آمده است
 ولى در خطبه بالا معنى اوّل يعنى کليد مناسب تر و با تعبير به «أزمّه» در جمله قبل و «قذفت» در اين جمله هماهنگ تر است.
3. «غدوّ» جمع «غدوه» به معنى صبحگاه است و «آصال» جمع «أُصُل» (بر وزن رسل) و آن نيز جمع «اصيل» از مادّه «اصل» است که به معنى عصر و آخر روز مى آيد و بعضى از ارباب لغت آصال و اصل هر دو را جمع اصيل دانسته اند. 
4. الرحمن، آيه 6.
5. «قدحت»ازمادّه «قدح»(بر وزن مدح) به معنى زدن سنگ و چخماق به يکديگر براى توليد جرقّه آتش است، که در قديم معمول بوده است سپس به معنى برافروختن آتش آمده است.
6. «قضبان» جمع «قضيب» به معنى شاخه درخت است و «قضب» (بر وزن نبض) به معنى ميوه هاى بوته اى نيز آمده است.
7. «يانعه» از مادّه «ينع» (بر وزن منع) به معنى رسيدن و شاداب شدن ميوه است. 
8. قصص، آيه 70.
9. زمر، آيه 63.
10. حج، آيه 18.
11. يس، آيه 80 . 
12. انعام، آيه 141.